Sett frå Polen. Artikkelserie i Klassekampen 1999/2000
Som iherdig motstandar av anglifisering av språket skulle eg sjølvsagt ikkje starte med overskrift på engelsk, men denne elegante oppsummeringa av hovudretningane i politikken lar seg bare ikkje omsette. Så enkel kunne verda sjå ut for Tom Robinson Band for eit par tiår sidan; venstre er rett og høgre er galt. Men det var da det og itte nå. Og det var i England og ikkje her som eg held til for tida, i dei meir sentrale delane av Europa, det vi i «vesten» gjerne kallar Aust-Europa.
Å sjå verda frå Polen kan bidra til å snu opp/ned på ein del gamle sanningar, både om høgre og venstre og om aust og vest. Derfor er tanken at Klassekampen sine lesarar ei tid framover skal kunne få eit lite blikk inn i kordan verda ser ut herifrå gjennom auga til ein forvirra nordmann som forsøker å orientere seg i det polske geografiske, språklige og politiske landskapet.
Til dette såkalla Aust-Europa kom eg ved å reise vestover, ettersom Gdansk ligg vest for Guovdageaidnu. Polen ligg i sin heilskap vest for Helsinki, Karasjok og Nordkapp og vest for det geografiske midtpunktet i Europa, som på si side ligg nordaust for den litauiske hovudstaden Vilnius. Ein gong i tida låg Polen bak «jernteppet», no har dei etter ønske frå EU sjølv bygd opp eit jernteppe aust for seg, og ønske frå EU er for tida ein høgare autoritet enn alle andre autoritetar her i landet, inkludert Paven.
Til tider kan ein kjenne seg så alt for heime her. Her er gangavstand til næraste REMA 1000, vi kan fylle bensin på Statoilstasjonen, for ikkje å snakke om at vi kan kaste bort pengar på junk-food på ei av dei mange McDonalds-butikkane som skrik ut med sine gigantreklamer både frå nybygg og tradisjonsrike gamle bygningar. Den svenske møbelkjeden IKEA driv for tida ei aggressiv marknadsføring. På laurdag laga dei ein demonstrasjon i Poznan, med slagordroping og plakatar som «Uten senger blir det ingen barn», og mens eg sit her i Gdansk og skriv, ringer dei på døra for å dele ut varekatalogen sin. Den internasjonale monopolkapitalen har forlengst fått eit solid fotfeste i det "post- kommunistiske" Polen. Men enno har dei ikkje klart å skaffe seg fullstendig monopol. Framleis finst dei uavhengige småbutikkane på hjørnet, eit fenomen som i Noreg knapt finst igjen andre stader enn i asiatiskdominerte bydelar i Oslo. Framleis finst her små private møbelbutikkar, her finst enno nokre «bar mleczny» eller mjølkebarar, sjølv om dei er langt fære enn før. Her finst framleis polskeigde bensinstasjonar og ikkje minst marknadsplassar for direktesal, sjølv om russarar og kviterussarar no er stengt ute frå denne handelen. Den blomstrande småkapitalismen som delvis overlevde under "kommunismen", og som fikk ei oppblomstring rundt 1990, er enno i live, sjølv om regjeringa her med god hjelp av EU og dei internasjonale monopola gjør sitt beste for å ta knekken på han.
Men tilbake til overskrifta. For ein som er oppvakse med norske omgrep om ka som er venstre og høgre og rett og galt i politikken, er det ikkje bare å orientere seg her. I gamle dagar, det vil seie på byrjinga av 80-talet , var Polen for oss som sokna til herverande avis og «tilliggende herligheter» eit kua land under den sovjetiske jernhælen, som under leiing av den frie og uavhengige fagrørsla Solidaritet reiste seg i heltemotig kamp for fridom. For dei av oss som samtidig var organiserte og aktive i den DNA-dominerte fagrørsla var parallellen snublande og fristande nær mellom Solidaritet i Polen og kampen vår under slagordet "Fri og uavhengig fagrørsle". For ikkje å snakke om kor høvelig den polske fagrørsla passa inn i biletet av arbeidarklassen sin leiande rolle.
Arbeidarklassen sin leiande rolle er no utprøvd bl.a. gjennom ein verdskjent elektrikar med Nobels fredspris. Som president gjorde han eit iherdig forsøk på å vere enno meir katolsk enn sin landsmann paven. Resultatet er bl.a. at Polen ligg i skarp konkurranse med Irland om verdas strengaste lovar mot abort og skilsmisser.
Polakkar fleipar med at dei no endelig har fått «proletariatets diktatur», om kanskje i noko anna form enn Marx og Lenin såg for seg. Eit grunnfjell i maktbasisen til Solidaritet var og er fagforeningane i skipsverft, tungindustri og gruvedrift. Skipsverfta kom ikkje unna den internasjonale konkurransen, og det tidligare Leninverftet («Bez Lenina» - Uten Lenin - som det no heiter på folkemunne) gikk dundrande konkurs etter å ha blitt langt meir kjent for evne til å streike enn for evnen til å levere båtar på kontraksfesta tid. Men kombinasjonen av Solidarnosc på grunnplanet og i regjeringa held framleis oppe nokre fabrikkar og gruver som best kan karakteriseras som kolossar på leirføter. Den lutfattige polske staten betaler fantastiske summar i årlige subsidier til gruveindustrien. Daglig meldas det om streikar mot nedlegging av gruver. Ein av dei store kolossane er traktorfabrikken Ursus. Den statseigde fabrikken er skuldig eit utall millionar i skatt og beløpet aukar år for år. Og om ein frå sentrale styresmakter trugar med å innkreve noko av dette, er 6000 demonstrerande traktorfabrikkarbeidarar i Warszawa sine gater eit slåande argument. Tildels kan argumenta vere bokstavelig talt slåande, ettersom slike demonstrasjonar ikkje alltid går like fredelig for seg.
Det store førebiletet vårt frå nesten 20 år tilbake har no hatt gleda av å prøve ut skiftesvis presidentpost og regjeringsmakt i Polen. Det dominerande regjeringspartiet er AWS - Valgalliansen Solidaritet - eit ektefødt barn av fagrørsla som under same namn fører ei noko skrantande tilvere, og ikkje alltid er like glad for ka den største politiske avleggaren sin foretar seg.
Sjølv med opphav i fagrørsla nøler ikkje AWS med å kalle seg sjølv eit høgreparti, og den karakteristikken kan ein langt på veg slutte seg til. Dei har stått for ei privatisering som synas å ha eit mål: Å selge eller gi bort alt som er lønnsomt så fort som råd. Det ulønnsomme er lagt ned, med unnatak av der fagrørsla er sterk nok til å stoppe det. For den polske staten er resultatet logisk: Ingen inntekter, bare utgifter. Resultatet kan ein sjå på statsbruk som forfell mens dei tidligare jordbruksarbeidarane går arbeidslause. Resultatet kan ein sjå i byar der halve arbeidsstyrken går ledige etter at den tidligare nøkkelbedriften er lagt ned, enten direkte av staten eller kjøpt opp for å bli slakta. Men ingen kan mistenke «arbeiderregjeringa» her for å ha «arbeid til alle som jobb nummer en». Jobb nummer ein er å kvitte seg med arven frå fortida, både på godt og vondt, men det kjem det meir om neste gong.
Svein Lund
________________________________
Dette er nummer 1 i ein serie med små artiklar frå Polen. Vil du lese dei andre?
2. Med Microsoft mot trygdekonkurs
3. Eitt land, eitt folk, eitt språk
4. Ownice - ei historie om forfall
__________________________________
Fleire artiklar om Polen
Til startsida