Reportasje, Min Áigi, 05.10.1994, seinare omsett til norsk av forfattaren

Elgå: Liten skole og store planar

Dei sørligaste sørsamane i Noreg kan frå neste år av for første gang få samiskundervisning på heimplassen. For første gang kan og både elevar frå norsk og svensk side bli undervist i lag. Det er eit av resultata av eit stort skole-prosjekt på ein bitte liten skole: "Elgå skole mot år 2000".

Svahke (Elgå): Svein Lund

Om du kjører nordover frå Trysil i Hedmark fylke, ser du ikkje anna enn tette furu- og granskogar. Men når vegen klatrar oppover mellom Engerdal og Drevsjø, så endrast brått naturen og ein får ei slik merkelig kjensle av å ha vore her før. Open furuskog, reinlav og lyng. Er du på Austlandet eller i Enontekios? Her byrjar Sameland. Snart møter du eit reingjerde, som avgrensar det sørligaste reinbeitedistriktet i Noreg. Svahken sijte er namnet på reinbeitedistriktet, som er mellom innsjøen Femunden og grensa mot Sverige. I Engerdal kommune bur det knapt 50 samar, dei fleste av dei arbeider med rein og bur i grenda Daknes (Gutu) mellom Elgå og svenskegrensa.

Samane i Elgå snakkar ikkje lenger samisk til daglig, bare i reindrifta brukar dei samiske ord, og det er fare for at språket vil døy heilt ut. Mange av dei har gått grunnskole i Snåsa i Nord-Trøndelag og der fått lære sørsamisk som andre språk, men etter skolen har dei ikkje brukt språket så mye. Snåsa har til no vore den næraste plassen der dei kunne få opplæring i samisk språk og kultur. Det har vore svært vanskelig for foreldra å velje: sende ungane 50 mil heimafrå eller la dei bu heime men gå på ein vanlig norsk skole, der det ikkje fantest verken samisk språk eller kultur. På svensk side av grensa har stoda vore imtrent den same, både når det gjeld språkutvikling og skoletilbod.

Men vi har hørt rykte om at noko er i ferd med å skje og besøkt Elgå skole, der vi traff læraren Eva-Kari Røsten.
- Det er sant, vi byrjar med samiskundervisning neste år og vi har også mange andre planar dersom vi får pengar til det. Etter mi meining er det dårlig at sjølv om vi bur i sørsamisk område og her bur ein del samar, så har det i det heile ikkje påverka skolen. Derfor har vi i dag ikkje eit brukelig tilbod til samiske elevar. Det er heller ikkje rett overfor dei norske elevane at skolen ikkje fortel noko om samekulturen, da denne er ein vesentlig del av nærmiljøet deira. Bare ein gang har vi vore i reingjerdet, da hadde vi ein elev som kom frå ein reindriftsfamilie. I dag har vi sju elevar, ingen av dei er samar. Samane som bur i skolekrinsen vår har no ikkje ungar i barneskolealder. Men dei har fire førskoleungar og dersom dei skal få ei brukbar opplæring når dei byrjar på skolen, da må vi førebu oss på dette no allereie.

Gi plass for den samiske kulturen

- Vi treng å vite meir om kvarandre for å forstå kvarandre betre, held Eva-Kari Røsten fram: - Ein kan ikkje skjule det at det finst motsetningar mellom samar og nordmenn. Skolen bør kunne hjelpe til å auke kunnskap og forståing. Skolen må da gi plass for både samisk og norsk kultur. Vi er to lærarar på skolen, ingen av oss er same og vi har dårlig grunnlag for å undervise elevane om samisk kultur. Derfor er det viktig at samar sjølv kjem inn i skolen for å presentere kulturen sin og næringa si.

Styresmaktene har tidligare truga med å stenge skolen dersom elevtalet går ytterligare ned. I fjor samla samiske og norske foreldre, lærarar, barnehagestyrar og skolesjefen i kommunen seg for å diskutere korleis ein kunne berge skolen og samtidig gjøre skolen betre istand til å fylle lokale behov. Dei starta ei arbeidsgruppe med Eva-Kari Røsten som leiar. Forslaga frå gruppa er no klare, og planen er godt mottatt både i kommunen, Hedmark utdanningskontor og Samisk utdanningsråd. No ventar dei bare på departementet si godkjenning og løyving. Neste skoleår skal dei starte med sørsamisk opplæring, først for barna og seinare og for vaksne.

Stipend + bilettelefon

Men å bestemme at det skal vere samiskopplæring er noko heilt anna enn å gjennomføre det. Til saman er det i Noreg omlag ti sørsamisklærarar. Dei skal dekke grunnskole, vidaregåande skole og høgskole i heile det sørsamiske området; frå Hedmark til Saltfjelleti. Ingen av dei er arbeidsledige og ei avisannonse ville vere å kaste pengar ut i lufta.

Den einaste høgskoleutdanninga i sørsamisk i Noreg er halvårseining på Høgskolen i Levanger. Der er det dette året tre studentar, men før dei byrja, var det ikkje noko tilbod på fire år. Dei tre har alle fått stipend som tilsvarar halv løn, og når dei er ferdige må dei undervise i 2 l/2 år i sørsamisk område. Ein av dei er sørsame frå Elgå, og dersom Elgå skole får pengar til prosjektet, så skal ho frå neste år undervise i samisk der. I tillegg har dei tenkt at dei skal få fjernundervisning over bilettelefon frå Sameskolen i Snåsa.

Samarbeid over grensa

Elgå skole er ikkje meir enn 25 km frå Sverige, der det bur samar ganske nær grensa. Idre-samane har lenge forsøkt å få samiskopplæring, men dei har ikkje fått lærar. Derfor vil dei gjerne samarbeide over grensa. På si side kan dei tilby opplæring i duodji (samisk husflid) og kulturfag. Tanken er å samle samisk språk og kulturopplæring på l-2 dagar i veka og at alle samiske elevar både i Engerdal og Idre kommunar da blir frakta til Elgå skole. Samiske foreldre på begge sider av grensa har no oppnemnd ei gruppe som skal forsøke å utvikle samarbeidet. Svenske samar har diskutert med skolestyresmaktene på si side og i denne månaden skal norske og svenske skolestyresmakter avklare med kvarandre korleis dei kan samarbeide.

Samisk kultur og språk - bare for samar?

I prosjektskildringa blir det lagt vekt på at samisk språkopplæring og delar av kulturopplæringa bare skal vere for samiske elevar. Skolen ønska først å tilby sørsamisk språkopplæring til alle elevane. Men samiske foreldre har ønska at det i prosjektskildringa blir slått fast at samiskopplæringa bare er for samiske barn. Dei fryktar at barna deira vil lide, dersom dei skal lese samisk i lag med elevar som ikkje har nokon samisk bakgrunn. Først vi skolen derfor la dei norske elevane bli kjent med dei samiske orda som Elgå-samane brukar til daglig, når dei elles snakkar norsk.

«Naturskole»

Ei av hovudsakene i dette prosjektet er "naturskole", som har som grunnlag Elgå-området sin spesielle natur og spesielle næringsvegar. Her er to nasjonalparkara: Femundsmarka og Gutulia. I Femunden fiskast det meir sik enn i alle andre vatn i Noreg. I lag med reindrifta skal dette vere grunnlaget når ein startar "naturskole". Dei vil bruke det gamle internatet til å gi skoleklassar tilbod i naturen og næringslivet i Elgå-området. Til dette skal dei knytte ein "elevbedrift" der barneskoleelevane får vere med å vise dette til gjestene. Denne hausten er tanken å arrangere eit tilbod på nokre dagar til alle samebarn i området og tilby naturskole til eit par skolar i nærleiken.

Til startsida

sveilund@online.no