Av Svein Lund, Davvesiida / Lebesby
- Skal du skrive om samisk kultur i Lebesby så må du snakke med han Edmund Johansen på Kunes, sa Gudmunn Vevang som vi møtte i Kifjord. Nokre timar seinare blir vi hjartelig tatt imot av han Edmund og kona Eli.
Edmund er trulig kommunen sin einaste profesjonelle duojár eller samiske kunsthandverkar. Edmund skjærer det utruligaste ut av all slags tre og før vi drar vidare er lommeboka blitt atskillige hundrelappar tynnare. Da har vi og handla med Eli, som vever og strikkar vottar i tradisjonelle samiske mønster. Ved sida har ho deltidsjobbar både her og der. Når vi kjem inn i stua ligg den nye og omstridte samiske læreplanen på bordet. Læreplanen er gjennomillustrert med samisk kunst og eit av bileta viser eit kunstverk som Edmund har laga. “Kultur gir trygghet” heter det, og viser ein fugl som har bygd reir i ein komag. For dei som treng ei forklaring er komag eit samisk fottøy som ofte blir brukt som eit symbol på det samiske i kystområda.
Spørsmålet om kor lenge Edmund har dreve med duodji og kor han har lært det har ikkje noko enkelt svar. - Bestefar og onkel dreiv med all slags trearbeid, som sveiping, lagging, båtreparasjonar, auskar, tollepinna, innreiing av fjøs osv. osv. Kem som er oppvokst her som ikkje er oppvokst med kniv og øks? Vi måtte vere oppfinnsomme, vi skapte ting etter behov. Vi bygde hestesledar, kjelkar, neverkorger til å plukke bær i. Om ein kom til ei moltemyr og ikkje hadde ryggsekk med, vel så tok ein kniven og laga ryggsekken i myrkanten. Alle kunne det, det var ikkje noko eige yrke eller profesjon. Det er det som er grunnlaget for sámi duodji. Men ka har det blitt i dag, sjå det er noko anna. No er det meir kunsthandverk enn brukskunst.
- Enno finst det eldre folk som kan mye. Men dei er ikkje sjølve klar over verdien av det dei kan. Det er skremmande kor fort mye går i glømmeboka.
Dei siste fire åra har Edmund dreve som duojár eller kunstnar på heiltid, og no går det brukbart å leve av det. Han og kona jobbar mye i lag, men med kvar sine materialer.
- Dei aller fleste føler seg som samar, i alle fall i dagliglivet og i trygge miljø. Folk er schizofrene i forhold til kulturen, norsk kultur har og blitt del av kulturen deira. Mange er både-og, og det må dei få lov å vere. Det er viktig at ein ikkje blir tvungen til å vere enten-eller eller verken-eller. Men når vi kjem til Indre Finnmark føler vi ofte at vi ikkje blir godkjent som samar. Det har aldri vore enkelt å komme ut og vere same. Så riktig kulturelt trygge på seg sjølv er vel folk her bare på sin eigen heimplass.
- Men kor har det blitt av det samiske språket? - Dei fleste eldre frå 50-60 år og oppover kan samisk, foreldregenerasjonen deira var eit reint samisktalande miljø. Samisk tankegang er meir bevart enn språket. Vi uttrykker oss på ein samisk måte, sjølv om vi gjør det på norsk. Det er ikkje mange år sidan det å vere samisk fikk nokon verdi, ein kan ikkje vente at folk skal snu over natta. Vi må bruke tid. Vi som står fram for det samiske får stå på og ikkje fyre under dei negative reaksjonane, ikkje la oss rive med.
Eit einaste år har her vore forsøkt satt igang samiskundervisning på Kunes skole. Men så mista ein læraren og sidan har det ikkje kome igang. Kommunen har heller ikkje søkt etter samisklærar, men Edmund meiner mange ville vere interesserte om det kom eit tilbod.
Edmund kan ikkje få fullskrytt samholdet i bygda. - Alle er med overalt, vi har pussa opp skolen på dugnad, bygd kyrkja, leikeplassar, det er snakk om tusenvis av dugnadstimar pr. år. Trivsel manglar vi ikkje, det vi manglar er folk og kapital. Men i det siste har ein del utflytta ungdom kome tilbake.
Men kor lenge? Kunes er i dag ei livskraftig bygd, men sentraliseringspolitikken sine mørke skyer nærmar seg kraftig. - No blir posten lagt ned, og vi spør kor lenge kan vi beholde skolen og butikken. Det blir hardare og hardare å drive butikk på småstadane. No blir butikken pressa til å innføre betaling med bankkort, det kostar 500 kr. i månaden, det kan virke som det ikkje er mye penger, men når ein balanserer på stupet frå før... Tippinga mista vi, for butikken hadde ikkje nok omsetning til å innføre on-line. Og det er ikkje bare butikken til ho som driv den, det er våres butikk. På samme måten er det bygda sin skole.
I Aftenposten sto det ein artikkel om at Lebesby var ein dårlig kommune å bu i. Den konklusjonen deler ikkje Edmund. - Vi var visstnok på botn i dei statistikkane som teller i Oslo. Men vi har heilt andre kriterier på velferd. Vi ligg på topp med natur, trygghet, fritid og fridom. Ingen bryr seg om kor ein trekk opp båten. Det kan ikkje målas i kroner og øre. Hadde vi budd i by hadde vi kravd mye meir, derfor er det at ein som flyttar inn til byen kostar samfunnet mye meir. Dei store sosiale problema i byane er resultat av sentraliseringspolitikken, folk frå småplassane klarer ikkje overgangen til blokk. Dei som er vant til eit ærligare samfunn virkar naive i byen, dei finn seg ikkje til rette. Vi ser bare Hesteskoblokka i Hammerfest som skapte store problem. Det tar to generasjonar å tilpasse seg. I byen er det og mye verre å miste jobben, fordi ein ikkje har noko anna, slik ein har her. Politikarane er så flinke å snakke om at dei skal hjelpe flyktningane der dei er. Tenk om dei kunne bruke den tankegangen på utkantane i Noreg, det vil vere samfunnsøkonomisk lønnsomt å hjelpe folk å bli i staden for at vi skal bli sosialkasus i byen.
Mens vi sit på Kunes og pratar rasar brannane i Indonesia og Malaysia. Edmund ser klare parallellar mellom måten naturressursane til urfolka blir rasert her og der. - Brannane viser kor kynisk kapitalen kan vere og kor ille det går når ein mistar kontrollen. Vi har sett det i Sør-Varanger, i Kvalsund, rundt om: Kapitalen tenker kortsiktig gevinst og skit i kordan det går med folket når dei trekker seg ut.
- Styresmaktene kan nok innrømme at vi lever på ein anna måte enn i byane, men dei tar det ikkje til etterretning. Det er ikkje sant at naturalhusholdninga er borte i Noreg i dag. Det vi utnyttar av ferskvassfisk, sjøfisk, bær og ved betyr utrulig mye på husholdningsbudsjettet.
Det er bl.a. dette Samerettsutvalet sitt arbeid handlar om. Edmund Johansen har diskutert med nokre av medlemmane i utvalet: - I diskusjonen om retten til land og vatn har dei ikkje tort å gripe fatt i det viktigaste for det sjøsamiske miljøet: spørsmålet om fjordfiske. Her er forvaltningsordninga dei har foreslått mye meir uklart enn for landjorda, her heiter det "bør" og "kan", ikkje "skal". Eg tok det opp med nokre av utvalsmedlemmane, dei blei sure fordi eg traff eit sårt punkt.
- Det er mange måtar å bruke for å ta frå oss ressursane. Ein av dei er å ta frå oss muligheten for å fiske. No krev dei sikkerheitskurs og overlevingsdrakt for 50-60 års- gamle folk som har fiska på fjorden heile livet. Det er og ein måte å presse oss ut på.
- Konsultentane er gjerne økonomar og bare økonomar. Dei kjenner ikkje lokal kultur og næringsliv, dei kan bare telle pengar. Alle tilskota ein kan søke på er ikkje bare av det gode. Det farligaste tilskotet er lønnstilskot, det har blitt ei sovepute for mange. Straks lønnstilskotet var borte var dei konkurs. Dei fleste som er igjen og har klart seg har ikkje fått noko tilskot.
- Ein lærar som kom hit sa han aldri hadde opplevd så tallaust samfunn. Han var heilt forvirra fordi folk ikkje talfesta noko, men snakka om ubestemte mengder som litt, nokka, omså kor mye osv. Men alle forsto ka dei meinte, unntatt læraren. Korfor blei det eit talllaust samfunn. Det skriv seg nok tilbake til den tida da dei samiske områda blei utsette for skattlegging frå tre statar, da var det ein teknikk i at tall forsvann.
- Her er ei mengde eksempel på at forskarane har fornedra folk i måten å stille spørsmål på. Da har dei fått svar på trass, disse svara har blir tatt alvorlig, og slik har det oppstått myter.
- Lebesby er ein historielaus kommune, seier Edmund. - Her er kulturen eit stebarn, det gjeld ikkje bare den samiske kulturen, det gjeld all kultur. Kommunen har ei stilling som kultursjef, men ho er ikkje besatt og blir visst heller ikkje lyst ut.
Det finst ikkje noko museum eller bygdetun, bare eit gamalt fiskebruk i Kjøllefjord er freda. Men folket på Kunes har tatt saka i eigne hender og starta innsamlingsarbeid. Da vi starta å samla inn måtte vi først få tillit, få folk å skjønne at det dei hadde og det dei kunne var verdifullt. Vi har gjort mye kartleggingsarbeid om ka som finst i indre fjorden, Vi har bestandig hørt at alt blei brent under krigen, men fant gjenstandar frå 17-1800-talet, vi fant ting frå pomorhandelen som papirpengepung frå Russland, russisk porselen og skipsklokker. Tilsaman registrerte vi 5-600 gjenstandar.
Edmund viser fram bilete frå utstillinga dei hadde i 1985. Håpet var å få ei permanent utstilling, eit bygdemuseum, men det mangla pengar og tid til å jobbe med det. Alt er var dugnadsarbeid, dei søkte kommunen om å få dekka underskotet til innsamlingsarbeidet, men fikk avslag. Så bygdemuseumet har så langt blitt med drømmen. Men på eit loft på Kunes ligg det ei mengde gamle ting som kunne vore stilt ut.
Han reagerer og mot at reindrifta blir prioritert foran kystsamane. - Plutselig får reineigarane her tildelt plassar for sjølaksefiske, noko dei aldri har dreve med, men som vi har gjort i alle år. Når sjøsamane skulle bygge naust i fjæra blir saka sendt over til reindriftsadministrasjon som godt kan finne på å nekte bygging.
Før i tida var det mye nærare forhold til reindriftsamane. Edmund trur det ville bedre seg igjen om fleire yngre lærte seg samisk. Det er bittert at Lebesby ikkje er tatt med i samisk språkområde, seier han. Det er ingen grunn til at dei ikkje skulle ha dei samme rettane som nabokommunane Porsanger og Tana.
Det er ikkje meininga det skal bu folk på Veidnes. I alle fall ikkje politikarane si meining, ikkje i Oslo, og knapt i Vadsø. Men likevel gjør dei det, sjølv om det blir stadig færre av dei. . Det tradisjonelle kombinasjonsbruket sto sterkt til utpå 80-talet, med 12-14 gardar og like mange fiskebåtar. På 80-talet pakka og fiskebruket saman med kondemneringsbidrag. No er det mest pensjonistar. Men ein gong kom skolesjefen i kommunen i skade for å love at dei skulle halde oppe skolen på Veidnes om det så bare var ein elev igjen. Og det er akkurat det det er. Ein elev - og ein lærar. Og bygdefolket vil aldri la kommunen glømme ka som er lova. Og bygdelaget har planar om tiltak for å snu utviklinga.
Men vi skal forlate Veidnes, Laksefjorden og Lebesby for denne gong, eit stykke “utkant” for rikspolitikarane, men det einaste sentrale for dei som bur der. Og vone at ei avis i det fjerne og avsides Oslo vil bry seg om å trykke ei beretning om eit folk som kjempar for retten til å overleve på heimplassane sine, på sine eigne vilkår, om eit folk som kjempar for å få anerkjenning for at også dei har ein kultur som er verd noko, både for dei sjølve, og kanskje for oss andre?
_____________________________
Dette var tredje del i ein serie på tre artiklar. Vil du lese dei andre?
Del 1: Frå "lusefinn" til nordmann
Del 2: - Ikkje nok til alles grådigheit
______________________________________________________________________
Fleire artiklar om samiske spørsmål
Til startsida