- Det er alt for mye kapital i fiskerinæringa. Fabrikktrålarane har aleine kapasitet til å tømme Barentshavet. Snakk om bærekraftig utvikling! No blir teknologien brukt til å gjøre arbeidsfolk overflødige istaden for å gjøre arbeidsdagen lettare for arbeidsfolk. Var det ikkje Gandhi som sa at Det er nok ressursar i verda til alles behov, men ikkje til alles grådigheit?
Av Svein Lund, Davvesiida / Lebesby
Gudmund Vevang fiskar med juksa og line, når vi kjem inn står linestampen på kjøkkenet. - Sjå her, eg har fått meg ny type line av nylon, seier han, og demonstrerer systemet med flyteringar og søkkesteinar som skal holde lina like over botnen. Når lina går klar av botnen og fortommen kan snu seg fritt på lina, kan fisken halde seg lenger i live, forklarer han. Det gjør at om uver skulle gjøre et ein ikkje kan trekke lina dagen etter at ho er satt, kan ein enno berge fangsten om det går ein dag eller to. Dette har mye å seie for å kunne få linefiske til å bære seg i værharde strøk. Det er ikkje alltid det er dei mest teknisk avanserte oppfinningane som er dei viktigaste. Når lina er demonstrert bærer det i godstolane med kaffe og utsikt over fjorden.
Gudmund Vevang har lenge vore ein markert forkjempar for kystfiskarane sine interesser. Han er oppvokst i Kjøllefjord, der han dreiv fiske i lag med faren til han la opp. Seinare fikk han jobb på ferja Kalak-Kifjord og bygde hus like ved ferjeleiet. Men da "den fordømte vegen" kom blei han arbeidslaus og så kjøpte han seg sjark.
Sjøen formelig vrimler av fisk like utenfor gammedøren skreiv Johs. Falkenberg i Bosetningen i Indre Laksefjord som kom ut i 1941. Men det var før reketrålarar og snurrevadbåtar slapp til og tømte fjorden. Seinare kom kvotereguleringane for kystflåten etter at trålarane hadde fiska ned torskebestanden. Selinvasjonane på 80- talet kom på toppen, og ei stund var det nesten ikkje fisk å få. Mange klarte ikkje å fiske opp kvotane og blei straffa med å miste dei små kvotane dei hadde. Sjølv om torskebestanden har tatt seg opp har ein fortsatt med kvoteregulering av kystflåten.
I dag er det likevel ikkje kvotane som er det største hinderet, fortel Gudmunn Vevang. - I år har vi omtrent fritt fiske, det blir blir trulig torsk igjen på kvoten. Dette viser at kystflåten no har blitt for liten, ein må slippe til fleire. Men rekrutteringa er dårlig, det er vanskelig med finansieringa. Ingen ungdommar har råd å kjøpe ein ny båt. Da må ein først kjøpe ein brukt båt med kvote, men det er vanskelig å få finansiering på brukt båt. Når ein kjøper ein båt med kvote betaler ein ikkje bare verdien av båten, men prisen blir høgare pga. kvoten. I realiteten har vi derfor allereie omsettelige kvotar. Det er ein sinnsjuk tanke at ein skal betale for fisken før ein har fiska han. Det er heller ikkje samme naturlige rekruttering som før. Da vi var unge blei vi tvungen å egne lina. Vi fikk lov å gå på kaia, at vi datt i sjøen nokre gonger var ein naturlig del av oppveksten. No er det bare adgang forbudt over alt. Men om kvotane har gått opp har prisane gått ned. For tre år sidan fikk vi 12 kr. kiloet for torsk, no er vi nede på 8 kr. i snitt.
Kystflåten i Lebesby er no dramatisk liten, fortel Gudmunn. Det er nesten ikkje større båtar igjen, bare 2-3 båtar over 50 fot. For 15-20 år sidan var det omlag 20 større båtar i kommunen.
Dårlige hamneforhold er ei av årsakane til at folk kviar seg for å satse på større båtar. Sjølv har Gudmunn Vevang lite lyst å satse på noko større enn sjark. - Eg vil vere heime kvar dag. Under selinvasjonane måtte eg og bort for å finne fisk, sidan har eg holdt meg til Laksefjorden, og det er sjeldan at eg treng å overnatte ombord.
Det er torskefisket som er hovudsaka i Laksefjorden, men ka med andre ressursar? - Nokre få fiskar rognkjeks, men no er marknaden sprengt og bestanden har og gått tilbake. Før da det var tillatt å fiske med reketrål på fjorden her blei kveita nesten utrydda, men no har ho tatt seg opp att. Så no skal eg lage nokre stampar kveitevad og prøve.
- Fornorskinga har fore grusomt hardt fram her i kommunen, seier han. - Mange seier at "No har vi brukt heile livet til å bli norsk", så no vil dei ikkje lenger kjennast ved det samiske.
Sjølv er han den einaste av 7 søsken som har skreve seg inn i samemanntallet. Likevel har han ikkje møtt negative reaksjonar og seier at resten av familien teller på knappane, han vonar at dei kjem etter. - Eg var norsk under heile barndommen. Bestefar døydde da eg var to, bestemor døydde før eg blei født, eg var vaksen før eg visste at dei snakka samisk. Frå barndommen hugsar eg det var nokre som snakka samisk, det var mest når vi ungane ikkje skulle forstå.
- In mun máhte sámegiela (Eg kan ikkje samisk), seier Gudmunn på samisk, og legg til at stort meire kan han ikkje seie. I dag er samisk språk så godt som ute av bruk i mesteparten av kommunen, sjølv om her enno er nokon som kan snakke det. Og kommunen har ikkje gjort noko for å halde språket vedlike. Det eg veit har det ikkje vore samiskundervisning i kommunen, heller ikkje noko krav om å få det.
Kor stor del av innbyggarane i Lebesby kommune som kunne stått i samemanntallet om dei ville tør han ikkje seie sikkert, men han vil ikkje sjå bort i frå at det kan vere så mye som halvparten.
- Kordan går det med diskusjonen om samiske rettar her i kommunen? - Sjølv dei som er av samisk avstamning ser ikkje seg sjølv i kravet om samiske rettar, dei forbinder det med reindrifta, ikkje med at grunnlaget for busettinga i store delar av kommunen er samar som har dreve fiske og kombinasjonsnæringar.
Sjølv er Gudmunn Vevang heilt klar på at Sametinget må ha lik representasjon med fylkestinget i det framtidige Finnmark grunnforvaltning. - Det er snakk om to folk, skal dei ha lik rett må dei ha lik representasjon. Det eine folket skal ikkje kunne overkjøre det andre. Det er som eg og kjerringa, seier han og gløttar over på kona Eddny borte i sofaen. - Eg er større, tyngre og eldre, men eg skal ikkje bestemme over ho av den grunn. Vi kan og samanlikne med EU: Noreg ville ikkje vere med fordi vi kunne bli overkjørt, på same vis må vi få ei forvaltningsordning som gjør at samane ikkje kan bli overkjørte.
Sjølv blei Gudmund Vevang nominert på 5. plass på SV si liste, men ettersom det nærma seg valet blei det klarare og klarare for han at denne lista kunne han ikkje stemme på. Like før valet gikk han ut i avisene og gjorde det klart at denne gongen stemte han RV, noko som sikkert bidro godt til at RV i Lebesby gikk fram frå 0,3 til 2,8%.
Vi drar tilbake forbi Kifjord og tar av ned mot kommunesenteret Kjøllefjord. 15 år har gått sidan eg var her sist og den lange rekka med gamle fiskebruk ser stort sett ut til å ha forfalt i den tida. Bare ved Aarsæther er det drift. Der produserer omlag 80 arbeidarar filet og saltfisk, men akkurat no er dei permittert på grunn av dårlig råstofftilgang. Aarsæther er det klassiske eksempelet på vestlandskapitalen si makt i fiskerinæringa i Finnmark. Firmaet som er styrt frå Ålesund hadde ei rekke fiskeindustribedrifter og trålarar i Aust-Finnmark, men gikk konkurs for nokre år sidan. Da skulle fylkeskommunen sørge for at finnmarksinteresser fikk kontroll over firmaet, men no har vestlendingane tatt makta tilbake. Trålarane til Aarsætherkonsernet ser dei for tida lite til i Kjøllefjord. Dei er forplikta til å levere her, men omgår det lett. No er det russetorsken som er grunnlaget for fiskeindustrien her. I starten fikk ein kjøpt svært billig fisk frå russarane, men no ser dei at dei kan presse prisane, og det er ikkje lenger så lønnsamt å satse på bare leveransar frå russiske trålarar. Dessutan veit ein aldri kor lenge russarane finn det lønnsamt å levere i Noreg. Og vi minnast Gudmunn Vevang sine ord om at den einaste måten å garantere leveransar på er å bygge opp kystflåten. Eit av dei nedlagte fiskebruka i Kjøllefjord er verna, men for ein tilreisande er det umogleg å seie ka for eit av dei falleferdige bruka som har blitt beæra med denne statusen.
I ytre del av kommunen er det ikkje stort anna næringsliv enn fiske og fiskeindustri. I Kjøllefjord er ein verna bedrift som lagar suvenirar av stein. Det er ellers ingen bedriftsutvikling på gang og tynt med idear om ka ein kunne satsa på utanom fiskerinæringa. Av skolar er det ein filial av Honningsvåg vidaregåande skole, men tilbodet begrensa til grunnkurs allmennfag.
Når vi har rusla rundt med fotoapparatet på søndagsstille kaier ei stund blir klokka endelig 1700. Da opnar Kjøllefjord sin einaste bensinstasjon for dagen, så vi kan tanke opp og gi oss avgarde vidare mot neste stopp, Kunes heilt innerst i Laksefjorden.
Dit kjem vi forhåpentligvis i neste nummer.
_____________________________________________________________________
Dette er del 2 i ein serie av 3 artiklar. Vil du lese dei andre?
Del 1: Frå "lusefinn" til nordmann
Del 3: Kultur gir trygghet
______________________________________________________________________
Dette er ein artikkel frå heimesida til Svein Lund. Du kan finne fleire
artiklar om samiske spørsmål og
fiskerispørsmål eller gå til
oversikten over ka for andre emne du kan finne
stoff om her.
Du kan gjerne sende meg ein kommentar på e-post: sveilund@online.no