Svein Lund

Artihkkál Min Áiggis,  11.10.2000

Denne artikkelen på norsk

____________________________________

Globála riidu globála apartheida vuostá

- Riikkaidgaskkakaš solidaritehta dihtii nagodeimme vuoitit bahá apartheid-vuogádaga badjel. Dálá ekonomalaš globáliseren ii leat go globála apartheid. Dán globálalaš soardima mii fertet vástidit globálalaš vuostálastimiin ja vuoigatvuo˜ain.

Nie logai afriihkalaš báhpa, gii Máilmme Girkorá˜i bealis humai miella„ájeheamis Prahas, mii gáibidii Máilbmebá¹kkus luoitit geafes riikkaid vealggi.

PRAHA: Svein Lund (teaksta ja govat)

Oba máilmmi mediat leat dál muitalan ‚ekkia fearaniid birra. TV:as mii leat oaidnán soa˜i demonstranttaid ja politiijaid gaskkas, gatnjalgássa ja „áhcekanonaid. Muhto dat lea dušše unná oasáš duohtavuo˜as. Duháhiid ráfálaš vuostálasttiid gaskkas ledje moaddelogi jallat Italias ja Duiskkas geat háliidedje provoseret soa˜i, ja sii nagodedje geassit buot mediaid beroštumi. Ieš ledjen mielde ráfálaš oasis stuora miella„ájeheamis, in ge dihten soa˜i birra ovdal go mu joavku váldii bottu ja oinniimet soa˜i TV:as muhtin kafeas Prahas.

Ja ieš dát stuora miella„ájeheapmi ii lean go oasáš buot fearániin mat leat leamaš ‚ekkia oaivegávpogis dan botta go Máilmmebá¹kkus ja Ruhtafoanddas lei jahke„oahkkin dáppe. Dáppe leat leamaš má¹ga ráfálaš miella„ájeheami, ea.ea. Norgga ambassadevravistti olggobealde. Njeallje beaivvi ledje rabas „oahkkimat, main má¹gga riikka ja searvvi áirásat leat muitalan Máilbmebá¹kku ja Ruhtafoandda váikkuhusaid birra. ‚oahkkinráiddu loahpas geigejuvvui ságastallamiid „oahkkáigeassu Máilbmebá¹kku ja Ruhtafoandda áirrasiidda. Videofestiválas „ujuhuvvui filmmaid mat „ájehit gillámusaid vealgenoa˜i ja Máilmmabá¹kku huksenprošeavttaid gea¿il. Lea leamašan kulturfestivála, konsearttaiguin ja dáida„ájahusain.

Miehtá máilmmis leat duháhiid olbmot boahtán Prahai. Muhtimat bohte girdiin ja vuddjojuvvojedje limousiinnain girdišiljjus. Sis ledje „áhppes dreassat ja politiija fáktejeddje sin. Sis ledje dievva ruhtaburssat ja bá¹kokonttut ja bohte IMF/WB-„oahkkimii sihkárastin dihtii ahte dát fámolaš ásahusat ain fievrida politihkka mii dahká rikkiid riggábun ja geafit fas geafibun. Muhtu Prahai bohte maiddái duháhiid olbmot bussiin vuostálastit dan politihka. Moaddelogi duhát vuostálasttiid gaskkas ledje 4-500 Norggas. Eanetlohku lei Europas, go geafes riikkaid olbmut eai suitte boahtit Eurohpai demonstreret. A¹kke ledje olbmot Bangla Deshas, Bolivias, Indonesias, Zambias, Bulgarias, Ecuadoras, Nigerias ja má¹ga eará riikkain boahtán Prahai muitalit mo Máilmmebá¹ku ja Ruhtafoanda leat „uohcan sin riikkaid ja álbmogiid.

Vealgi goddá.

Lihkkadus mii gaibida vealgeluoitima lea dál šaddame okta stuoramus politihkalaš lihkkadusain mii goassege lea leamaš máilmmis. Oktiibuot leat badjel 22 milliovdna olbmot vuollái„állán gáibadusa ahte buot geafes riikkaid vealgi galgá sihkkojuvvot. Praha miella„ájeheamis, mii lei moadde beaivvi ovdal Máilmmebá¹kku „oahkkima ráhpama, ledje vaikko makkár olbmot mielde; báhpat ‚ekkias ja Afrihkas, buddhistmunka ja juvdalaš rabbi. Ovttas sin ledje fágasearvvit, anarkisttat, sosialisttat ja luonddugahttennuorat. Norggas leat 50 searvvi ráhkadan akšuvnna «Slett u-lands-gjelda», ja dán akšuvnnas lei boahtán dievvá busse nuorat Prahai.

Lei jaskes toga mii manai šaldi badjel Vltava-eanu rasta, ja miella„ájeheaddjiin ledje ruossat mat symboliserejedje buot olbmot geat jápmet vealggi gea¿il. Appeallasis muitalii afriikkalaš báhpa ahte juohke beaivvi jápmá 19000 mánát Afriikkas, ja váldosivva dasa lea ahte vealgi hehtte stáhtat addit dohkkalaš dearvvašvuo˜abálvválusaid.

Eanetlohku riikkain main otne lea stuora vealgi leat ovdal leamaš koloniijat. Koloniijaáiggis Eurohpalaš koloniijafámut rievidedje riggodagaid ja bilidedje kultuvrralaš ja sosialalaš struktuvrraid. Go dát riikkat šadde formálalaš iešmearrideaddjin, sis ii baljo lean industriija. Sii fertejedje vuovdit vuo˜˜ogálvvuid rikkis riikkaide ja importeret industriijagálvvuid. 60-70-jagiin oarjemailmmi stáhtat, priváhta bá¹kkut ja Máilbmebá¹ku fálle hálbbes loanaid, ja measta buot geafes riikkat válde ru˜aid loanas. Máilmmebá¹ku ja rikkis riikkat movttidahtte geafes riikkaid gilvit šattuid maid sáhte eksporteret, nugo gáfeha, peanøttaid, kakao ja duhpaha, nu goh„„oduvvon «cash crops». Muhto de «cash crops»-háttit njidje, oljo- ja industriijagálvoháttit loktanedje ja seammas rea¹tu loktanii issorasat. Geafes riikkat eai nagodan máksit vealggiset ja fertejedje váldit o˜˜a loanaid máksit boares loanaid. Dál má¹ga riikka geavahit badjel beali stáhtabušeahtas vealgemáksimii.

Mii lea Máilmmebá¹ku ja Ruhtafoanda?

Sihke Máilmmebá¹ku (World Bank dahje International Bank on Reconstruction and Development) ja Riikkaidgaskkasaš Ruhtafoanda (International Monetary Fund - IMF) vuo˜˜oduvvojedje 1944, USA:s, ja álgoulbmil lei bajáshuksen nuppi máilmmesoa˜i ma¹¹il.

Máilmmebá¹ku ja Ruhtafoanda leat riikkaidgaskkasaš organisašuvnnat, gos masá buot mailmmi riikkat leat miellahtut. Muhto dát organisašuvnnat eai leat demokráhtala„„at nugo omd. Ovttastuvvon Našuvnnat ja ILO ja UNESCO. Dáin lea juohke riikkas okta jietna, muhto IMF/WB:as jienastit riikkat ru˜a mielde. Dát dagaha ahte USAs le 18% jienain ja mailmmi 10 riggáseamus riikkat leat ovttas eanetlohku. Eará riikkat fertejit danin „uovvut maid riggát mearridit. IMF/WB:as lea váldokántuvra USA oaivegávpogis ja Mailmmebá¹kku generaldirektevra lea álo leamašan ameriikkalaš!

Máilbmebá¹ku addá loanaid stuora huksenprošeavttaide mat riikkat eai nagot ie¿a ruhtadit. Máilmmebá¹ku lea leamaš stuoramus gáldu ruhtadit eanudulvademiid. Dán dihte lea oktiibuot 10 milliovnna olbmot bággejuvvon fárret.

Máilbmebá¹ku addá ovttas IMF:ain «struktuvraloanaid». Daidda loanaide leat „adnon eavttut, omd. ahte riikkaidgaskasaš fitnodagat galget beassat investeret buriin eavttuguin. Riikkat fertejit privatiseret stáhtalaš fitnodagaid ja bálválusaid, ja unnidit stáhtabušeahta. Muhto go stáhtat privatiseret eai leat dábála„„at dain riikkain doarvái priváhta kapitala oastit stáhtafitnodagaid. Privatiseren mearkkaša danin ahte stuora riikkaidgaskasaš fitnodagat ostet omd. ruovdema˜iid, energiijafitnodagaid ja velá dearvvašvuo˜abálválusaid. Ja buot ru˜at mat stáhtat dinejit mannet njuolga vealgemáksimii.

Álgoálbmogat gillejit Máilmmebá¹kku gea¿il.

Vuostálasttiid gaskkas gávdnen álgoálbmogiid Chiles ja Bolivias ja velá moadde sápmela„„a, ja okta parolain stuora miella„ájeheamis lei «IMF/WB - get out of indigenous peoples lands!» - «Ruhtafoanda/Máilmmebá¹ku - mannet eret álgoálbmogiid riikkain!»

«Public Forum»-„oahkkimiin ja „állosiin muitaledje mo álgoálbmogat gillejit Máilmmebá¹kku dihtii. Deike eai „aga go moadde ovdamearkka:

* Guatemalas lei 1980 garra diktatuvra mas lei soahti ie¿as Maya-álgoálbmogiid vuostá. Eiseválddit áigo ovttas Máilmmebá¹ku hukset buo˜u, muhto Rio Negro nammasaš gilis Maya-olbmot biehtaledje fárret. Soahteveahka godde dalle 400 maya-olbmuid. Máilmmebá¹ku beasai dulvvadit eanu, ja ii cealkán maidege massakra vuostá.

* Chiles lea Máilbmebá¹ku ruhtadan stuora dulvadanprošeakta Biobio-eanus, mii lea Mapuche-álbmoga eatnamis. Vuosttaš buo˜˜u lea juo huksejuvvon, ja lea ain riidu boahtte 5 boa˜u birra. Norgga fitnodat Kværner searvá huksemii ja Norga stáhta lea doarján prošeavtta. Muhto Sámediggi ja luonddugahttensearvvit leat dorjon vuostalastima.

Nuorta-Eurohpa o˜˜a soahtešillju