Artihkkál Min Áiggis, 11.10.2000

Denne artikkelen på norsk

____________________________________

Globála riidu globála apartheida vuostá

- Riikkaidgaskkakaš solidaritehta dihtii nagodeimme vuoitit bahá apartheid-vuogádaga badjel. Dálá ekonomalaš globáliseren ii leat go globála apartheid. Dán globálalaš soardima mii fertet vástidit globálalaš vuostálastimiin ja vuoigatvuođain.

Nie logai afriihkalaš báhpa, gii Máilmme Girkoráđi bealis humai miellačájeheamis Prahas, mii gáibidii Máilbmebáŋkkus luoitit geafes riikkaid vealggi.

PRAHA: Svein Lund (teaksta ja govat)

Oba máilmmi mediat leat dál muitalan Čekkia fearaniid birra. TV:as mii leat oaidnán soađi demonstranttaid ja politiijaid gaskkas, gatnjalgássa ja čáhcekanonaid. Muhto dat lea dušše unná oasáš duohtavuođas. Duháhiid ráfálaš vuostálasttiid gaskkas ledje moaddelogi jallat Italias ja Duiskkas geat háliidedje provoseret soađi, ja sii nagodedje geassit buot mediaid beroštumi. Ieš ledjen mielde ráfálaš oasis stuora miellačájeheamis, in ge dihten soađi birra ovdal go mu joavku váldii bottu ja oinniimet soađi TV:as muhtin kafeas Prahas.

Ja ieš dát stuora miellačájeheapmi ii lean go oasáš buot fearániin mat leat leamaš Čekkia oaivegávpogis dan botta go Máilmmebáŋkkus ja Ruhtafoanddas lei jahkečoahkkin dáppe. Dáppe leat leamaš máŋga ráfálaš miellačájeheami, ea.ea. Norgga ambassadevravistti olggobealde. Njeallje beaivvi ledje rabas čoahkkimat, main máŋgga riikka ja searvvi áirásat leat muitalan Máilbmebáŋkku ja Ruhtafoandda váikkuhusaid birra. Čoahkkinráiddu loahpas geigejuvvui ságastallamiid čoahkkáigeassu Máilbmebáŋkku ja Ruhtafoandda áirrasiidda. Videofestiválas čujuhuvvui filmmaid mat čájehit gillámusaid vealgenoađi ja Máilmmabáŋkku huksenprošeavttaid geažil. Lea leamašan kulturfestivála, konsearttaiguin ja dáidačájahusain.

Miehtá máilmmis leat duháhiid olbmot boahtán Prahai. Muhtimat bohte girdiin ja vuddjojuvvojedje limousiinnain girdišiljjus. Sis ledje čáhppes dreassat ja politiija fáktejeddje sin. Sis ledje dievva ruhtaburssat ja báŋkokonttut ja bohte IMF/WB-čoahkkimii sihkárastin dihtii ahte dát fámolaš ásahusat ain fievrida politihkka mii dahká rikkiid riggábun ja geafit fas geafibun. Muhtu Prahai bohte maiddái duháhiid olbmot bussiin vuostálastit dan politihka. Moaddelogi duhát vuostálasttiid gaskkas ledje 4-500 Norggas. Eanetlohku lei Europas, go geafes riikkaid olbmut eai suitte boahtit Eurohpai demonstreret. Aŋkke ledje olbmot Bangla Deshas, Bolivias, Indonesias, Zambias, Bulgarias, Ecuadoras, Nigerias ja máŋga eará riikkain boahtán Prahai muitalit mo Máilmmebáŋku ja Ruhtafoanda leat čuohcan sin riikkaid ja álbmogiid.

Vealgi goddá.

Lihkkadus mii gaibida vealgeluoitima lea dál šaddame okta stuoramus politihkalaš lihkkadusain mii goassege lea leamaš máilmmis. Oktiibuot leat badjel 22 milliovdna olbmot vuolláičállán gáibadusa ahte buot geafes riikkaid vealgi galgá sihkkojuvvot. Praha miellačájeheamis, mii lei moadde beaivvi ovdal Máilmmebáŋkku čoahkkima ráhpama, ledje vaikko makkár olbmot mielde; báhpat Čekkias ja Afrihkas, buddhistmunka ja juvdalaš rabbi. Ovttas sin ledje fágasearvvit, anarkisttat, sosialisttat ja luonddugahttennuorat. Norggas leat 50 searvvi ráhkadan akšuvnna «Slett u-lands-gjelda», ja dán akšuvnnas lei boahtán dievvá busse nuorat Prahai.

Lei jaskes toga mii manai šaldi badjel Vltava-eanu rasta, ja miellačájeheaddjiin ledje ruossat mat symboliserejedje buot olbmot geat jápmet vealggi geažil. Appeallasis muitalii afriikkalaš báhpa ahte juohke beaivvi jápmá 19000 mánát Afriikkas, ja váldosivva dasa lea ahte vealgi hehtte stáhtat addit dohkkalaš dearvvašvuođabálvválusaid.

Eanetlohku riikkain main otne lea stuora vealgi leat ovdal leamaš koloniijat. Koloniijaáiggis Eurohpalaš koloniijafámut rievidedje riggodagaid ja bilidedje kultuvrralaš ja sosialalaš struktuvrraid. Go dát riikkat šadde formálalaš iešmearrideaddjin, sis ii baljo lean industriija. Sii fertejedje vuovdit vuođđogálvvuid rikkis riikkaide ja importeret industriijagálvvuid. 60-70-jagiin oarjemailmmi stáhtat, priváhta báŋkkut ja Máilbmebáŋku fálle hálbbes loanaid, ja measta buot geafes riikkat válde ruđaid loanas. Máilmmebáŋku ja rikkis riikkat movttidahtte geafes riikkaid gilvit šattuid maid sáhte eksporteret, nugo gáfeha, peanøttaid, kakao ja duhpaha, nu gohččoduvvon «cash crops». Muhto de «cash crops»-háttit njidje, oljo- ja industriijagálvoháttit loktanedje ja seammas reaŋtu loktanii issorasat. Geafes riikkat eai nagodan máksit vealggiset ja fertejedje váldit ođđa loanaid máksit boares loanaid. Dál máŋga riikka geavahit badjel beali stáhtabušeahtas vealgemáksimii.

Mii lea Máilmmebáŋku ja Ruhtafoanda?

Sihke Máilmmebáŋku (World Bank dahje International Bank on Reconstruction and Development) ja Riikkaidgaskkasaš Ruhtafoanda (International Monetary Fund - IMF) vuođđoduvvojedje 1944, USA:s, ja álgoulbmil lei bajáshuksen nuppi máilmmesoađi maŋŋil.

Máilmmebáŋku ja Ruhtafoanda leat riikkaidgaskkasaš organisašuvnnat, gos masá buot mailmmi riikkat leat miellahtut. Muhto dát organisašuvnnat eai leat demokráhtalaččat nugo omd. Ovttastuvvon Našuvnnat ja ILO ja UNESCO. Dáin lea juohke riikkas okta jietna, muhto IMF/WB:as jienastit riikkat ruđa mielde. Dát dagaha ahte USAs le 18% jienain ja mailmmi 10 riggáseamus riikkat leat ovttas eanetlohku. Eará riikkat fertejit danin čuovvut maid riggát mearridit. IMF/WB:as lea váldokántuvra USA oaivegávpogis ja Mailmmebáŋkku generaldirektevra lea álo leamašan ameriikkalaš!

Máilbmebáŋku addá loanaid stuora huksenprošeavttaide mat riikkat eai nagot ieža ruhtadit. Máilmmebáŋku lea leamaš stuoramus gáldu ruhtadit eanudulvademiid. Dán dihte lea oktiibuot 10 milliovnna olbmot bággejuvvon fárret.

Máilbmebáŋku addá ovttas IMF:ain «struktuvraloanaid». Daidda loanaide leat čadnon eavttut, omd. ahte riikkaidgaskasaš fitnodagat galget beassat investeret buriin eavttuguin. Riikkat fertejit privatiseret stáhtalaš fitnodagaid ja bálválusaid, ja unnidit stáhtabušeahta. Muhto go stáhtat privatiseret eai leat dábálaččat dain riikkain doarvái priváhta kapitala oastit stáhtafitnodagaid. Privatiseren mearkkaša danin ahte stuora riikkaidgaskasaš fitnodagat ostet omd. ruovdemađiid, energiijafitnodagaid ja velá dearvvašvuođabálválusaid. Ja buot ruđat mat stáhtat dinejit mannet njuolga vealgemáksimii.

álgoálbmogat gillejit Máilmmebáŋkku geažil.

Vuostálasttiid gaskkas gávdnen álgoálbmogiid Chiles ja Bolivias ja velá moadde sápmelačča, ja okta parolain stuora miellačájeheamis lei «IMF/WB - get out of indigenous peoples lands!» - «Ruhtafoanda/Máilmmebáŋku - mannet eret álgoálbmogiid riikkain!»

«Public Forum»-čoahkkimiin ja čállosiin muitaledje mo álgoálbmogat gillejit Máilmmebáŋkku dihtii. Deike eai čaga go moadde ovdamearkka:

* Guatemalas lei 1980 garra diktatuvra mas lei soahti iežas Maya-álgoálbmogiid vuostá. Eiseválddit áigo ovttas Máilmmebáŋku hukset buođu, muhto Rio Negro nammasaš gilis Maya-olbmot biehtaledje fárret. Soahteveahka godde dalle 400 maya-olbmuid. Máilmmebáŋku beasai dulvvadit eanu, ja ii cealkán maidege massakra vuostá.

* Chiles lea Máilbmebáŋku ruhtadan stuora dulvadanprošeakta Biobio-eanus, mii lea Mapuche-álbmoga eatnamis. Vuosttaš buođđu lea juo huksejuvvon, ja lea ain riidu boahtte 5 boađu birra. Norgga fitnodat Kværner searvá huksemii ja Norga stáhta lea doarján prošeavtta. Muhto Sámediggi ja luonddugahttensearvvit leat dorjon vuostalastima.

Nuorta-Eurohpa ođđa soahtešillju