Svein Lund
"Mainna bat skuvlarivgu dál áigu givssidit min?", undra Jonas seg. For sjølv om det var norsktime, kom Jonas sine tankar på samisk, slik dei hadde gjort i alle dei 52 åra han hadde levd. I tre månader hadde han no sete her på denne pulten og forsøkt å omstille seg til livet som elev. Enkelt var det ikkje, 36 år etter at han slamra igjen internatdøra for siste gong og vandra heim til mor, dei 6 småsøskena og reinflokken. Frå den dagen var det han som var siida-isit, mannen i familien. Faren hadde drukna under vårflyttinga året før og elta mora med ein ungeskokk i alderen 2 til 15. Sidan hadde livet hans vore på vidda. Bare sjeldan syntest han i bygda. Så lenge dei budde i den lille veglause grenda inne på vidda var det trygt og godt, men frå dei blei tvungne til å flytte til kyrkjestaden sist på 70-talet hadde han helst holdt til med flokken. Og skulle han ut blant folk i bygda, så måtte han mest ha ein tår å styrke seg på.
Med hardt slit klarte Jonas å ta vare på familien sin reinflokk og til og med bygge han opp utover på 70-talet, da tilskota var gode og alle flokkane auka. Men etterkvart blei det trangare og trangare, reinen blei magrare og ein vinter med islagte beiter og mye jerv reduserte flokken til det halve. Seinare forsvann det mange i den store reintjuverisaka som aldri blei oppklart etter at lensmannskontoret klarte å rote bort alle bevis i saka. Og da staten først på 90-talet i sin store etterpåklokskap klarte å finne ut at dei hadde bygd opp ein altfor stor reinbestand og at vidda var i ferd med å bli beita ned, da var allereie Jonas sin flokk så redusert at den ikkje var til å leve av. Om han hadde selt heile flokken hadde det knapt vore til ei anstendig gravferd.
Så da omstillingsprogrammet for reindrifta kom, var Jonas eit forholdsvis lett bytte. Vel var det bittert å måtte gi seg, men eit tilbod om vel 100000 for året i fem år for å starte eit nytt liv, det hadde han rett og slett ikkje råd å seie nei til. Målet var å komme tilbake til vidda, men med ei trygg inntekt. Og middelet, det var nokre år på skolebenken. Studiekompetanse, hadde konsulenten på omstillingskontoret sagt. Det var ein skjærseld ein måtte gjennom for å komme dit han ville; på utmarksteknikarutdanninga.
Så her satt han på tredje månaden og Frøken Mette, som dei brukte å kalle denne skolerivguen frå Haugesund, slo tankane hans tilbake til skolestova med eit tungt dunk av 23 bøker i ei plastkasse. Etter at 24 år gamle Mette Salvesen i vår hadde fullført hovudfaget sitt i norsk ved Universitetet i Bergen på ei avhandling om samanlikning mellom Rogaland sine store diktarar Alexander Kielland og Arne Garborg, hadde ho gitt seg jobbsøkinga i vold. Ettersom ho alltid hadde hatt ein sans for framandarta folkeslag sidan ho tok grunnfag i sosialantropologi, falt det nærliggande å slå til på eit tilbod om jobb som norsklærar i det sentrale Sápmi. Her var ho blitt hjertelig tatt imot og var allereie omsverma av opptil fleire ungkarar med om så kor mye rein.
Etter eit par månadar med dikt og noveller frå den klassiske norske litteraturskatten var no tida kome til å lese ein heil roman, kunne Mette fortelle. Og så tok ho opp ei av dei 23 bøkene. JONAS sto det med store bokstavar, og eit bilete av ein mann som kunne vere på Jonas sin eigen alder. Men det var ikkje mannen på biletet som heitte Jonas, han heitte Jens Bjørneboe og var vissnok ein av dei mest kjente forfattarar i Noreg i etterkrigstida. - Dokker kjenner vel Bjørneboe? sa Mette, og fikk alle som ikkje kjente han til å synke enno eit hakk ned uvitenheita si djupaste hengemyr. Men Jonas kunne for sitt bare liv ikkje komme på å ha hørt om denne mannen før han her sto fram som forfattar av ei bok med hans eige namn som tittel. Mette delte ut ei bok til kvar mens ho la ut om Bjørneboe sitt forfattarskap. Det meste gikk som vanlig inn av det eine øret og ut av det andre.
Men JONAS. Jonas blei sittande å stirre på omslaget. Ei rekke ekle grønne kryp kraup over forsida, over biletet av forfattaren, som ikkje lot seg merke med noko, men stirra ut i verda med tomt blikk.
JONAS kom ut i 1955 og førte til stor diskusjon, fortalte Mette. Boka handla om 8 år gamle Jonas som ikkje lærte å lese og derfor skulle sendas på spesialskole. Ho var eit opprør mot "salamandrane" i skolen. Det var altså salamandrar det var disse ekle grønne krypa. Noko slikt hadde Jonas aldri sett, men det var vel noko som fantest sørpå.
"Jonas Andreassen", sto det på første sida i boka. Det gikk som eit støkk gjennom han. Det var jo nesten han; Jonas Andreassen Smuk, eller Ándaras-Jonas som han blei kalla etter samisk namnemåte.
8 år i 1955. Det hadde han jo sjølv vore. Og lese, nei det kunne han langt i frå i åtte-års-alderen. Bokstavane jo, på eit vis. Men meininga var ikkje bare å få tak i. For skuvlarivgu snakka bare norsk, og det hadde Jonas hørt fint lite av før han var 7 og blei sendt på skoleinternatet. Først i 10-årsalderen byrja denne norsken å komme så nokonlunde inn, men i mellomtida var det så mye som hadde gått hus forbi at det var ikkje bare å ta igjen.
Og ka skulle ein no eigentlig med det? Den viktigaste lærdommen frå skolen var at det var ei verd innafor skoleporten og ei heilt anna utafor. Det som var verdt noko heime var ikkje verdt noko på skolen, og det som telte på skolen blei fint lite verdsatt heime. Ka brydde vel skolen seg om han kunne kaste inn reinkalvane med lassoen sin og merke dei med eige merke, at han kjente namna på alle fjella og vatna og visste kor det var best å sette garn og kordan ein satte rypesnare. Ka brydde skolen seg om alle fortellingane han hadde heimafrå om Stállu og Luhtak og gufihtarnieiddat og cuoppomáddu. Dessutan kunne han ikkje fortelle dei til skuvlarivgu fordi ho ikkje forsto språket som fortellingane høyrte heime i.
Noko stort grep på denne lesinga hadde han forresten ikkje fått seinare heller. Han fikk med seg bokstavane og orda om dei ikkje var alt for lange, men stadig vekk forsvann liksom meininga i dei einskilde orda. Det var visst dette dei kalla å ikkje sjå skogen for bare trær. Og sant å seie var det ikkje mye han hadde lese etter at han gikk ut av skoleporten i 1962. Det han trong hadde han mest fått munnlig. Jonas hadde alt frå barndommen av vore svært interessert i å høre ka gamle folk hadde å fortelle, og det var få på hans alder som visste meir om lokale skikkar og tradisjonar. Ellers hørte han mye radio både på samisk og norsk og han såg på TV. Heime hadde det vore få bøker utanom Bibelen, salmeboka, Læstadius postille og slektsboka. Mora brukte å abonnere på Nuortanastte, men sjølv hadde han aldri hatt særlig sans for det religiøse, så han hadde heller ikkje brydd seg om å lese særlig i det bladet. Andre aviser hadde dei aldri hatt der i huset.
Det var no mora si evindelige Bibel-lesing og religiøse grublerier som var bakgrunnen for at Jonas Andreassen Smuk hadde fått dette uvanlige fornamnet. Så vidt han visste var han einaste Jonas på heile vidda. Mens andre familiar fulgte samisk tradisjon og kalla opp ungane etter forfedre og formødre, tanter og onklar, hadde mor til Jonas funne inspirasjon i Bibelen. Det var Markus og Matteus, Rebekka, Ester og Rut. Først da mora ville kalle minsteguten Lukas hadde faren satt stopp og guten blei heitande Niillas.
343 sider, konstanterte Jonas. Ein ting var sikkert. Noko så tjukk bok hadde han aldri i sitt liv lese. Men no skulle boka til pers. For skulle han nokon gong i livet lese ei heil bok, og det var vel ikkje til å unngå no, så kunne han likegodt satse på denne med hans eige namn.
Dette med språket kunne han ikkje riktig forstå. Vel kunne han sjølv ha litt ekstra tungt for å lese ting som var skreve på nynorsk eller norske dialektar, men var da dette noko bedre. Ikkje kunne han hugse at norsken skulle skrivas slik. "Efter" måtte vere "etter", "sort" kom han til måtte vere "svart" og "kold" måtte vel vere "kald". Og korfor skulle forfattaren halde narr av alle som skreiv annleis norsk enn han sjølv?
Orda var ikkje heller bare å få med seg. Ein over 40 år gamal lærdom satt enno i: Ikkje drite seg ut med å spørre om norske ord ein ikkje kunne forstå. Her var knickers og forgremmede, ribbenene, monologer og lorgnetter, melankolsk og okkultisme. Jonas bestemte seg for å skrive ned nokre av dei verste orda og når han kom heim slo han opp i Norsk-Samisk Ordbok. Etter at dei tolv første orda hadde gitt null resultat heiv han ordboka i femte veggen og fann ut at han kunne likegodt bare hoppe over dei og lese vidare.
Og kem var no disse Pestalozzi, Nietzsche, Goethe, Kafka, Capek og Faust? Var det namn som var oppfunne for denne boka, eller var det folk som hadde levd eller kanskje levde enno ein stad i verda. Det sa ikkje Jens noko om. Vi skulle kanskje ha visst det.
Men historia om sengevætinga til Jonas i boka var bare så alt for lett å kjenne seg igjen i. Forlengst fortrengte minne frå skoleinternatet dukka opp igjen. Fram igjen kom og minnet om da han rømte frå skoleinternatet i totida ei natt i slutten av april. Han ville heim til vårflyttinga og byrja å gå etter vintervegen. Det var ein dødstrøtt niåring som blei funne sovande da onkelen som kom kjørande med rein dagen etter. Og bare pesken tante Berit hadde sydd berga han frå å få noko verre enn ei kraftig forkjøling.
Studiekompetansekurset hadde heile 6 timar norsk for veka, og 3 av dei gikk med til litteratur. I februar var dei nådd halvvegs gjennom JONAS og Mette visste at om elevane var like lei som ho, var det ikkje lenge dei heldt ut.
Men for Jonas ga boka stadig nye assosiasjonar og stadig nye tankar. Ein var at ein 8-åring i Oslo kunne oppleve skolen like umenneskelig som han sjølv hadde gjort det. Det var ikkje bare at det var "dáŵa skuvla". Det var noko meir som var gale, som ramma uskuldige og forsvarslause elevar over heile landet.
Ein anna tanke var sjølvmotseiinga i å lese Jonas i ein skole som ikkje hadde endra seg grunnleggande sidan Bjørneboe skreiv boka. Mens lærarane til Bjørneboe tenkte pensum, heitte det no læreplan, men ellers var lite forandra. Og var ikkje Frøken Mette ein salamander? Ein ung salamander, ein søt salamander, men like fullt ein salamander. Iherdig førte ho fravær i boka si, argumentet om at haustslakt i reingjerdet var viktigare enn Alexander Kielland prella av som vatn på gåsa. Utan Kielland ingen studiekompetanse. Forfattaren av Gift og forfattaren av Jonas hadde begge oppnådd den tvilsame ære å bli kanonisert av den nye salamandergenerasjonen.
Det var ikkje vanskelig å kjenne igjen salamandrane verken i Jonas sin gamle skuvlarivgu frå folkeskolen eller i dei yngre variantane på studiekompetansekurset. Men verst av alt var det å bære over med den nye rasen som no hadde utvikla seg; dei samiske salamandrane. Samiske salamandrar hadde det vore før og. Duknakka under fornorskingspolitikken såg dei ingen anna utveg enn å undervise slik den allmektige staten hadde bestemt. Motvillig og med dårlig samvet gjorde dei jobben sin og dei som overlevde verste fornorskingstida kunne blomstre opp dei siste åra dei hadde igjen til pensjonsalderen.
Men dei samiske salamandrane no var av ein ny type. Dei var veldig for samisk i skolen. Dei omsette norskspråklige salamanderbøker til samiskspråklige salamanderbøker og gjennomførte ei samiskundervisning som var ei kryssing av norskundervisning og tyskundervisning på det verste. Den store kampsaka blei å få inn omgrepet nuppipoteansaovttama˜odat for andregradslikning, men ingen spurte om elevane hadde bruk for andregradslikningar i reindrifta, på sjukeheimen eller på samvirkelaget.
45 år forsinka tok Jonas til på å lære å lese og skrive sitt eige morsmål. Men dette var noko heilt anna enn den samisken han var oppvakse med. Her var lokativar og komitativar og kondisjonalis og pluskvamperfektum partisipp så det var heilt gresk for han. Eller latin var det visst, om det var noko bedre. Og "eg var" var ikkje lenger "mun lekken" men "mun ledjen", og absolutt alt han prøvde seg på å skrive var galt. Før kunne ein heilt naturlig fortelle at "Moai leimme ruovttus", no måtte dette dissekeras til 1. person total av verbet leat, med eit stadsadverbial i lokativ etter seg. Og han som garantert kunne fleire samiske ord for natur og reindrift enn nokon av samisklærarane sto i fare for ikkje å bli utmarkteknikar fordi han aldri fikk stokka disse kasusa. Mens miljøvernsjefen i kommunen skjøtta stillinga si utmerka utan å kunne seie stort meir på samisk enn "buore beaivvi".
Jonas visste ikkje om Jens Bjørneboe nokon gong hadde sett ein rein eller snakka med ein same. Det var langt i mellom verda til Jonas i Oslo og Jonas på vidda. Men da klassen i april var kome til side 343 hadde Jonas opplevd det som Frøken Mette kalla ei litteraturoppleving. Og på samiskeksamen i juni skreiv han ei novelle med tittelen "Duottar-Jonas ja salamanderat." Der fikk ein vaken sensor lura til seg å ta kopi, og slik gikk det til at Ándaras Jonas med sin høgst personlige ortografi vann første novellekonkurransen til det nystarta samiske litteraturmagasinet.
Men enno undra Jonas seg - ka slags ringar var no disse hønseringane som gáibmi for og dro på?
Svein Lund
eks-salamander
__________________________________________________________________________________
Fleire artiklar om samiske spørsmål og skolespørsmål
Til startsida