Den sannspådde finnmarkingen

Magnar Mikkelsen (50), forfattar

Det er livlaust langs fjæra på denne sida av fjorden, enda det både er langgrunt utover noen steder og slake bakker nes fra fjellsida. Storgrunnen ute i fjordgapet er også dau, grunnen hvor strømmen går hard og seien og fuglene brukte å rase omkring på denne tida av året.

Ei skildring frå Finnmark 1988? Det kunne ha vore det. Men sitatet ovafor er frå romanen «Svart hav»,som kom ut i 1974. Romanen beskriv den håplause situasjonen når store skip har sugd opp alt liv i havet; fisk, skjell, tang og tare. Sel, kval og sjøfugl er borte fordi livsgrunnlaget er borte.

«En realistisk fremtidsroman frå en altfor nær fremtid», skreiv forlaget da boka kom ut.

Forfattar var Magnar Mikkelsen, oppvokst og busett på Veidnesklubben ved Laksefjorden, Lebesby kommune i Finnmark.

14 år er gått og framtidsvisjonane i «Svart hav» er i ferd med å bli virkeligheit.
— Nå kjem fiskarane heime og seier til meg: — Det var da forferdelig kor sannspådd du var. Naboan satte ei lenke på 20 garn her om dagen. Han fikk fem fisk, men tre av dei var så magre at dei ikkje var etande. Nå ser dei at det kan vere ei meining med det forfattarar driv med og. Ka er vitsen med å skrive romanar? For meg er det å samanfatte ka folk føler om den tida dei lever i. Om eg ikkje visste det var respons på det, holdt eg ikkje på med det. Men ein blir ikkje populær av slikt i Finnmark, ikkje i dei rådande kretsane i media og politikken.

Nå skal heller ingen kunne seie om Magnar Mikkelsen at han legg seg flat for å bli populær.
— Eg reagerer instinktivt på moteretningar. I 1973 skreiv eg «Fabel frå fiskenes liv». Da skulle alt vere så politisk. Men så kom ikkje boka ut før 10 år seinare, og det var jo heilt feil tid, for da hadde vinden snudd. Og så fikk eg kritikk for å følge strømmen om «havet, døden og kjærligheten».
— Nå opplever Finnmark den mest dramatiske tida sidan krigen. Nå må det skrivas om kvifor det er nødvendig å lage revolusjon.

Kasta ut i verda

Den forrige veka var det 50 år sidan Magnar Mikkelsen så dagens lys på Veidnes. Ei bygd som har gitt livsgrunnlag til folk i minst 4 000 år, men som nå er øydelagt av jordbrukspolitikken og utfisking av fjorden. Det var eit typisk fjordsamisk miljø der alle kombinerte småbruk og fjordfiske, og nesten alle var læstadianarar. Ikkje akkurat noko miljø som stimulerte til å bli verken forfattar eller revolusjonær.
— Nei, det største ein kunne drømme om var å bli maskinist på lokalbåten og komme til Kjøllefjord og heilt til Honningvåg.

Men da Magnar var 14 år gamal blei livet brått forandra. Han fikk tuberkulose, blei sendt på sjukestue og på sanatorium. Så bar det til Oslo på attføringsinstitutt. Han blei utdanna mekaniker og fikk jobb på mekanisk verkstad i Oslo.
— Her lærte eg å vere nøyaktig, noko eg alltid har hatt nytte av seinare. Og så blei eg kjent med ein NKP-ar. Han lærte meg å sjå kritisk på alt, fikk meg å sjå at det ikkje var sant det som sto i avisene.
Men så blei han sjuk igjen og dei fann ut at han ikkje var sterk nok til praktisk arbeid. Dermed blei det landsgymnas i Volda.

System-slave i media

Skreve hadde han gjort sidan 14-årsalderen, og frå han gikk ut av gymnaset har han levd av det. I ei eller anna form. Først som journalist i Bergens Arbeiderblad. I Bergen var han med å starta ein forløpar til det som seinare skulle bli SF og SUF. Men nå ville han nordover igjen, og fikk jobb i Hammerfest som journalist i DNA-avisa Finnmark Dagblad.
— Der fikk vi ordre om å vere med i AUF. Eg blei ein slave for systemet, men greidde det ikkje i lengda. Eg hugsar dei pene AUF-gutane og jentene sto oppstilt i slips og kjolar og sang: «Vi er den unge garde, du proletariat». Ein gedigen løgn. Eg såg at virkeligheita var ei heilt anna enn det vi sa i AUF og skreiv i avisa. Eg greidde ikkje å bli dressert inn i systemet. Så eg braut ut i -70, etter tre år i NRK i Vadsø. Og sidan har eg vore frilansar.

— I 1970 hadde eg ei livsavgjørande reise. Ho gikk til Masi. Styresmaktene hadde planlagt å demme ned heile bygda og eg dro dit og prata med folk. Eg blei mektig imponert over Masi-folket sine kunnskapar. Og eg såg at norsk presse ikkje presenterte denne kunnskapen, men var på styresmaktene si side. Dette blei det store vendepunktet for meg. Det førte til dokumentarboka «Masi, Norge» og til skodespelet «Agentene» om pressa si rolle. Eg byrja å innsjå ka mi eiga rolle måtte vere: ta standpunkt og bringe vidare folk sine erfaringar.
Eg såg klarare resultata av den kapitalistiske økonomien i Finnmark: rasering av samisk kultur og livsgrunnlaget for folk. Dette førte vidare til «Svart hav».

— I 1974 flytta eg frå Vadsø og heim til Veidnes og overtok småbruket. Fram til 1982 dreiv vi med sau. Men dei økonomiske vilkåra for sauebønder blei etter kvart så håplause at vi så oss ikkje likt å drive på. Siste året fann vi ut at Kari og eg subsidierte drifta med 10 kroner pr. arbeidstime. Eg måka og ut ei bok med sauemøkka kvart år. Men det ga ei erfaring med faktiske livsvilkår som få forfattarar har, og grunnlaget for at eg kunne skrive «Det store diktet om sauen».

Ikkje på kofteharrikadane

— Du kjem frå eit samisk miljø og skriv mye om samiske spørsmål. Likevel blir du vel ikkje oppfatta som ein samisk forfattar ?
— Eg har ikkje stått på koftebarrikadane. Fornorskinga kom tidlig til Veidnes, og eg har aldri lært samisk. Det gjør at eg syns det er vanskelig å stille meg utad i ein kampposisjon. Samiske kampsaker har ofte vore Indre Finnmark-saker, der eg ikkje alltid kjenner meg heilt heime. Ein kan snakke om eit «samisk arkipelag», eit øyrike der det meste er under havflata. Der finn du proletariatet, der finn du mange som seier: «Det er vi som eig fjordane». For ein stor del er dei organisert i SLF. Men det er ei uformelig og kløyvd rørsle med ei konservativ leiing. Mye er i dag omsnudd i samepolitikken. Mange som var radikale har blitt konservative, bl.a. innafor NSR. Vi har fått det eg vil kalle ein samisk arrogantsia.
Det eg er mest opptatt av er å vise det faktisk eksisterande samiske liv, slik eg sjølv har opplevd det som småbrukar. Her har eg på mitt vis forsøkt å vere ein talsmann for bygdefolket,bl.a. gjennom Bondelaget og kommunestyret.

Kommunestyret eit fengsel

I 1975 kom Magnar Mikkelsen inn i Lebesby kommunestyre på SV-lista, med mesteparten av bygda i ryggen.
— Dei stemte ikkje på SV sitt program, men for å få inn ein talsmann for bygda og indre Laksefjorden. Det var grunnlaget mitt og. Dei hadde store forventningar, men der var ikkje stort å få gjort. Kommunestyret er eit fengsel. Eg fann ut eg kunne bli ein bedre talsmann med å skrive avisinnlegg. RV må hugse på at kommunestyret aldri må bli den viktigaste delen av arbeidet. Ved dei siste to fylkestingsvala i Finnmark har Magnar vore å finne på lista til RV.
— Eg hadde vore i kontakt med AKP i Vadsø, og gikk på studiesirkel. Men dei var fryktelig dogmatiske. Dei forsto ikkje kjerna i marxismen: konkrete studier i virkeligheita. Seinare har partiet bedra seg såpass at eg har vurdert om eg eigentlig ikkje burde søke om medlemskap. Men dokker har jo ikkje partilag på Veidnes. Og etter som bussen frå Veidnes ikkje går kvar dag...

Vore dau i -70

— Du seier det går ikkje an å leve av å vere småbruka r. Men går det an å leve av å vere forfattar?
— Eg kan eksistere som forfattar i Finnmark fordi stipenda blir delte ut av Forfattarforeninga. Dersom makthava- rane i Finnmark hadde forvalta dei, ville eg vore dau frå 1970. Finnmarksavisene trykker ikkje reportasjar. Dei sender bare i retur utan grunngiing. Eg tar det som eit teikn på at eg er inne på noko vesentlig.
Eg har skreve ei bok etter at eg var i Afghanistan. Men den stemmer ikkje med det gjengse biletet av korleis ein krig skal vere, så den ville ingen trykke.

Veidnes og Afghanistan

— Må ikkje ein forfattar bu i storbyen for å følge med ?
— Finnmark er det mest internasjonale fylket i Norge. Å snakke med vanlige folk må vere den viktigaste inspirasjonskjelda til litteratur og anna kunst. Likevel har ein eit behov for å komme ut i verda, ikkje til Oslo og storbyane i Vesten, men å oppleve dei vilkåra mesteparten av folk i verda lever under. Derfor dro eg eit år rundt i den 3.verda, i Mexico, Egypt, Søraust-Asia. Seinare var eg i Afghanistan i lag med eit norsk helseteam. Når vi gjømte oss mens helikoptra flaug over, var det svært likt noko av det første eg hugsar. Eg var 6 år da tyskarane brente Finnmark, og familien min stakk til fjells og tyskarane skaut mot ei gamme der vi hadde gjømt oss. Eg veit noko om dei vilkåra mesteparten av verda lever i. Det er grunnlaget mitt for å skrive.
I dag lever vi i ei krisetid. Ting går så fort at romanar er ikkje nok. Det er behov for ei meir journalistisk form. Nå er det alt for lenge sidan eg har reist rundt i fiskeværa og prata med folk. Det må eg gjøre snart.
Men først skal Magnar og Mari Boine Persen prøve og lage eit stykke for det samiske teateret Beaivvas.

Kunst, kos og kommunisme

Når ein forfattar fyller 50 år, må det jo markeras. Finnmark Dagblad markerte begivenheten med ein kort, nøytral notis på dagen.
Sjølv markerte jubilanten dagen med å innby kulturarbeidarar frå Finnmark til påskestevne på Børselv Gjestgiveri. For å diskutere «kunsten, kosen og kommunismen». Og det er altså der vi har prata med han Magnar, mellom skiturar, diskusjonar og mini-konsertar. For Klassekampen var invitert som einaste avis, og jubilanten har nokre tankar om avisa:
— Det er einaste avisa der eg finn det verd å ta vare på kvart nummer. I den grad eg har tid å skrive for aviser, blir det helst Klassekampen. Eg kunne kanskje fått bedre betalt andre stader, men avisa er så viktig at det er viktigare å halde liv i ho enn meg.
Men kulturstoffet må eg få seie noko om. Kulturjournalistane må komme seg ut der menneska lever, rundt om i landet. Alle folk har ei historie å fortolle. Kulturen kommer frå og skal tilbake til det enkelte menneske. La folk rundt i det praktiske liv få skrive bokmeldingar. Har dei ingen ting å seie, vel så fortel det oss at denne kunsten er likegyldig. Ikkje all kultur er av verdi. Eg syns alt for mange kulturskribentar manglar perspektiv og kritisk sans. Forøvrig syns eg det er trasig få forfattarar som brukar Klassekampen.

Hørte dokker det?

Til startsida

sveilund@online.no