Eg har sett eit av dei teaterstykka som har gripe meg mest nokon gong. Det var Det Norske Teateret som var på besøk i Guovdageaidnu. Kva no det NORSKE teateret skal her i Sápmi å gjøre, vil mange tenke. Salen var langt frå full, og blant tilskodarane var det ein særs høg prosent av innflyttarar og påsketuristar. I motsetning til så godt som alle andre kulturarrangement i Guovdageaidnu trur eg vi ikkje-samar til ei forandring var i fleirtal.
Likevel hadde stykket svært mye å seie til oss som kom der, ikkje minst til den samiske delen av publikumet. Teaterstykket handla om korleis dei reisande eller taterane blei behandla i tida frå 1880-1980-talet, ei historie som har mange parallellar til fornorskinga av samar og kvenar i same tidsrommet.
Dette blir derfor ikkje ei tradisjonell teatermelding, andre kan sikkert skrive betre om teatralske verkemiddel osv. Eg vil bare seie at eg er storlig imponert over at ein person aleine kan gjøre eit heilt teaterstykke så godt og gripande, bare akkompagnert av ein knakande god trekkspelar. Eg skal heller seie litt om bakgrunnen for stykket og kva tankar eg fikk ut av det.
I forhold til samar og kvenar blei taterane utsett for enno verre overgrep, med at minst 1500 barn blei tatt frå foreldra med makt og med at dei blei utsette for tvangssterilisering. Foreningen til motarbeidelse av omstreifervesenet, seinare kalla Norsk misjon blant hjemløse, bygde barneheimar og tvangsarbeidleirar, alt pakka inn i frasar om nestekjærleik og frelse.
Fornorskinga av samar og kvenar hadde til hensikt å utrydde desse språka og kulturane, men det blei ikkje uttalt med så klare ord. Det blei derimot politikken overfor taterane, der det blei sagt rett ut at språk og kultur skulle utryddast totalt. Tvangssterilisering er likevel tatarane den einaste folkegruppe i Noreg som har vore utsett for, og det skremmande er at dei som sto i spissen for dette ikkje var nazistar og høgreekstremistar, men eit samarbeid mellom kyrkja og solide sosialdemokratar, tildels folk rekna til venstresida i Arbeiderpartiet.
Førestillinga var ei svært personlig beretning frå Gjertrud Jynge, som både har skrive stykket og spela den einaste rolla. Ho starta med familiebilda og forteljingane om tippoldefaren, soknepresten Jakob Walnum. Gjertrud vaks opp med ein familie som var stolt av tippoldefaren, som fikk St. Olavs orden for arbeidet med "Norsk misjon blant hjemløse", og ein gravstein der det står "De hjemløses venn". Seinare forsto ho kva for overgrep taterane hadde blitt utsett for, nettopp gjennom organisasjonen som tippoldefar hennar grunnla. Det fikk ho å endre syn på den historia ho var oppvakse med, og heller kjenne skam enn stoltheit over slekta.
Ut frå eige arbeid med samisk skolehistorie var det mye eg kunne kjenne igjen, både av den statlige politikken overfor minoritetar og i rolla til kyrkja og dei spesielle misjonsorganisasjonane. "Norsk misjon blant hjemløse" bygde barneheimar. Det same gjorde Norsk finnemisjon / samemisjon. Tidligare i påska har vi i Guovdageaidnu kunna sjå gamle filmar, som lokale entusiastar har klart å få tak i frå Samemisjonen sine loft og kott, fått digitalisert og gjort tilgjengelige. Der kunne vi sjå solsida av Samemisjonen sitt arbeid, med lukkelige barn på barneheimane, som var redda frå den samiske fattigdomen og blei oppdratt til gode kristne nordmenn. Eg tenkte på ein no avdød kjenning, som Samemisjonen pressa ein samisk familie til å gi frå seg til ein av barneheimane som var vist på filmen. Der mista han det samiske språket og sidan i livet snakka han bare norsk.
No undrar eg når nokon vil våge å lage eit teaterstykke eller ein film som viser også Samemisjonen si mørke bakside. Dei har alt for lenge sluppe unna med å bare vise forsida.
Fram til godt ute i teaterstykket var det likevel eit stykke som bare greip meg på det allmennmenneskelige planet og ut frå parallellane til den samiske historia. Så skjedde det noko som gjorde at dette traff meg personlig. I forteljinga om dei kyrkjelige og statlige overgrepa mot taterane dukka det plutselig opp ein namn: Jakob Sverdrup. Han var da kyrkjeminister og støtta varmt opp om alle tiltaka som Jakob Walnum sto i spissen for. Ikkje nok med det, dei to Jakobane var til og med fettarar, noko som sikkert bidro godt til samarbeidet.
Men Hallo! Da er det ikkje bare snakk om slekta til den for meg ukjente skodespelaren som står foran oss på scenen. Da er det òg historia om slekta mi. Er det Gjertrud Jynge si skam, er det også mi skam. Eg er òg vakse opp med at slekta var stolte av berømte slektningar. Særlig gjaldt det Sverdrup-ane, med Johan, Georg og Otto som dei mest berømte. Sjølv syntest eg tidlig denne slektsdyrkinga blei i meste laget, og lot Sverdrupane sigle sin eigen sjø. Etter at eg som 15-åring var med familien på besøk hos far min sin tremenning væreigar Hartvig Sverdrup på Reine i Lofoten, fortrengte eg heile Sverdrup-slekta og eg har sjølv aldri oppsøkt verken minna etter dei eller nolevande fjerne slektningar. Så kjem det: Min slektning Jakob Sverdrup (om han var fetter eller firmenning av oldefar min blir i denne samanhangen mindre viktig, med slektsboka etter far min kunne eg kanskje ha funne det ut) var altså høgst medskuldig i overgrepa mot taterane og ikkje nok med det. Han var kyrkjeminister i nettopp den tida da fornorskingspolitikken mot samar og kvenar blei innskjerpa. Og han var minister i regjeringa til sin onkel Johan Sverdrup.
Da publikum skulle gå etter teaterstykket, sto Gjertrud Jynge der og eg kunne bare ikkje gå forbi henne og late som ingen ting. Eg gikk bort og tok henne i handa og takka for stykket og sa: "Eg må jo helse på slekta. For ein gongs skuld skal eg presentere meg med fullt namn: Svein Rasmus Sverdrup Lund". Etter ein kort prat kom ein journalist og ville intervjue henne, og eg måtte bare gå. Eg gav min "nye" slektning mitt heimelaga kort med namn og adresse. I det eg gav det, slo det meg: Der står det ikkje Sverdrup.
Svein Lund