I Guovdageaidnu fikk historia eit noko anna forløp. Her tok ein lokal, innfødd, kommunal funksjonær utan arkitektutdanning skjeia i eiga hand og teikna små hus med ei planløysing som var tilpassa behovet til folk som levde av reindrift, jordbruk og utmarksnæringar.. Det vil seie at frå gangen kom ein rett inn i kjøkkenet, som var det største rommet i huset og kunne brukast som arbeidsrom for alt frå partering av slakt til arbeid med tre, horn, skinn og stoff. Hustypen blei kalla for Klemethus, etter amatørarkitekten Klemet Hermansen, og eg har sjølv budd i eit slikt hus og kan bekrefte at det var absolutt funksjonelt.
Men så fann Staten i sin visdom ut at folk på Finnmarksvidda hadde for dårlig bustadstandard, og det hadde dei jo unektelig rett i. Gjennom Boligaksjonen for Indre Finnmark blei det gitt store tilskot for dei som ville bygge nytt. Vel og bra, men medalja hadde også ei bakside – eller tre. Den første var at bygginga skulle skje sentralisert, ved veg og helst i kommunesentera. Det er mange historier om dei som ville bygge på heimplassane rundt om på vidda, men ikkje fikk løyve til å bygge der, eller ikkje fikk tilskot og lån utan at dei bygde der styresmaktene ville ha folk. Den andre er at bygginga skulle skje etter godkjente typehus, laga av arkitektar sørfrå, med ei planløysing som nok var brukbar for villastrøk i byane sørpå, men langt mindre for folk som var vant til å bruke kjøkkenet som arbeidsrom. Her var kjøkkena bittesmå og kunne knapt brukast til anna enn å koke maten som ein kjøpte meir eller mindre ferdiglaga frå den butikken som blei føresett at ein hadde i nabolaget. I verste fall måtte ein òg gjennom stova for å komme fram til det lille kjøkkenet. Stova var derimot stor, med både spisestovekrok og salongkrok og plass for den nye husguden, TV-apparatet. Den tredje baksida er at sjølv om tilskota var monaleg store, måtte størstedelen av utgiftene betalast av huseigaren, som ofte enno levde i delvis naturalhushaldning og ikkje hadde særlig kontantar å betale med. Dette bidro til at mange sette seg i meir gjeld enn dei kunne klare, og eg veit ikkje om det nokon gong er gjort noko vitskapelig undersøking av dei sosiale verknadane av Boligaksjonen.
Sidan har vi hatt besøk av arkitektar ved fleire høve. Med større eller mindre hell har dei tekna monumentalbygga som har reist seg i eller over bygda, som grunnskole og vidaregåande skole i minst tre omgangar, Kulturhuset og naboen Loaŋkogiella, gamalt og nytt hotell, nytt helsesenter og monumentet over alle monument: Diehtosiida. Bustadhusa er eit kapittel for seg sjølv og eg skal ikkje skrive det kapitlet, bare nemne at på kvar side av elva ligg det ein kloss av eit nybygd bustadhus som vitnar om at denne kommunen ikkje har noko grenser for kor stygt det kan vere lov å bygge og kor mye eit hus kan få skjemme ut omegnen.
No skal eg ikkje hevde at alt er like mislukka. Eg ser absolutt positive sider ved byggverk som Fjellstua (no misheldt og nedsarva under det sterkt misvisande namnet Villmarksenteret), Grunnskolen frå 1958, Siva-bygget frå 1970-talet og Kulturhuset frå 1981. Hotellet som blei reist etter at det førre brann, ser heller ikkje verst ut frå utsida, verre er det om ein forvillar seg inn. Vidaregåande skole sitt påbygg i form av to verkstadhallar frå tidlig på 1980-talet kan stå som eit monument over korleis det arkitektoniske vinn over det funksjonelle. Eg har sjølv vore lærar der, og sett kor tungvint det er var med sluket på høgaste punktet på golvet og treverk som viktigaste byggemateriale for ein mekanisk verkstad. To hallar blei bygd like, for snekkarar og mekanikarar, utan nærare analyse av kva behov kvar av desse hadde. Om kolossen Diehtosiida har meir enn ein sagt at både dei som teikna og dei som godkjente teikningane burde vore sperra inne for lengre tid. Det er etter mi ringe forstand ein forståelig reaksjon. Eg skreiv at ein arkitekt er ein slik som teiknar hus. Etter kvar har eg lært at ein arkitekt er noko meir, eller i alle fall kan vere det. Nokon seier at arkitektar kan drive planlegging av bygnadar i samanheng med kvarandre, med landskapet og med trafikkårer. Nokon hevdar til og med at det eksisterer landskapsarkitektar. Kven veit om dei kanskje kan ha rett, det er mye rart i den store verda som enno ikkje har nådd hit. Slike funksjonar ved arkitektprofesjonen har nok Guovdageaidnu vore skåna for. Eg er ikkje heilt sikker på om eg skal seie dessverre eller heldigvis. I det som ein gong var eller i alle fall var tenkt som eller blei ein slags sentrum er husa bygd og påbygd utan nokon synlig samanheng. Det sentrale rommet mellom dei er stort sett opptatt av parkeringsplassar, med ein liten plass reservert for reisande kassebilar som sel bakarvarer, meir eller mindre fersk fisk, vinterklede eller kebab. Dei fire største bygga rundt desse parkeringsplassane er så dei siste åra tømt for fleire og fleire funksjonar. Det eine huset husa i gamle dagar Heaika-butikken, men blei påbygd til det ukjennelige og uformelige og inntatt av lensmannen, arbeidskontoret og kva det no var. Seinare blei butikken flytta ned der han stadig skrumpa inn og døydde ut med den gamle drivaren, Lokalradioen flytta inn nede og oppe blei det kafe under skiftande namn og dårlig lønsemd, inntil siste forsøket på kafe måtte gi opp da det meste av aktivitetar forsvann frå sentrum. No står både kafelokala og butikklokala og skrik med tome vindauga, og eigaren skal ha ein så ublu pris for å leige der at han skremmer alle som luktar på å flytte inn.
Nabohuset var ein gong heilt dominert av Samvirkelaget eller Coop som det heiter i vår tid. Etter at Coop dagligvare flytta ut av sentrum, flytta jernvaren opp og gamle jernvarebutikken blei ståande og skrike i kor med nabohuset.
Det tredje og største huset i sentrum er kommunehus +, dvs. her har vore både bok- og papirhandel og bank og litt av kvart. Bokhandelen er først flytta ut og seinare nedlagt og no står også papirhandelen for tur, slik at ein må kjøre til Alta om ein skal ha ei bunke ark for dataskrivar eller ei notisblokk. Det kallast for handelslekkasje og er ikkje lekkasje men som ein båt totalt utan botn. Banken er nedlagt og lokala har vore til leige i eit år, utan at nokon har slått til på det. Kommunehuset har skalka alle dørane for publikum, med unnatak av ei, der ein kan sleppe inn for å søke audiens hos nokre av dei kommunalt tilsette. Det kallas service. Resultatet er at ingen lenger har noko der å gjøre, vi sit like godt heime og sender epost til kommunen og vonar å få eit svar neste månad.
Før i tida var det eit yrande liv på plassen mellom dei nemnde husa i sentrum. No kan ein komme kjørande inn her ein laurdag føremiddag i 11–12-tida, og parkeringsplassen er HEILT tom. Ikkje ein gong fiskebilen bryr seg om å stoppe her, han kjører heller til Rema, for i sentrum er det likevel ikkje folk. Og når nokon skal ha ein stand og spreie ein eller annan politisk bodskap, kor skal ein gjøre av seg da? I sentrum er det ingen vits i å stå, for dit kjem ingen.
Eg har ikkje hørt nokon seie at målsettinga med dette er å skremme folk bort frå bygda, men det er i alle fall resultatet.
Forfattaren av dette lille skrivet har ikkje vore meir i nærleiken av arkitektprofesjonen enn faget teknisk teikning i yrkesskole og teknisk fagskole. Eg har dei siste 20 åra levd av å skrive om alt som eg ikkje har greie på, og da kan ein vel like godt uttale seg om arkitekturen som at eg har skrive om historie utan å vere historikar, om gruver utan å vere gruveingeniør og om samar utan å vere same. For tida skriv eg om natur utan å vere biolog. Det gjør eg i samband med arbeidet med oppbygging av eit natursenter i Guovdageaidnu. Eg var leiar for forprosjektet der vi bl.a. såg på kor eit senter kunne plasserast i bygda, anten som nybygg eller i nokon av dei tomme lokala som vi har så alt for mange av. I den samanheng har eg sett på og fotografert alt vi kom over av tomme lokale, både på innsida og utsida, før vi vraka dei fleste alternativa og endte i første omgang opp på det kommunale kulturhuset. Dette er altså bygd for snart 40 år sidan og har husa teater, bibliotek og ei rekke meir eller mindre kommunale lokale, mens kafeen og hallen eller gangen har vore brukt til alt frå konfirmasjonsfestar til loppemarknad. Her har vi fått to rom, der vi har innreia det eine som kontor og bibliotek og det andre som lager. Så har vi hatt diverse møter med andre prosjekt og senter under oppbygging og blitt enige om å satse på Kulturhuset og stille ut / utsmykke der det er ledig og etter kvart overta resten når teateret ein gong om 2-3-4-5 år får eige bygg. Om vi og samarbeidspartnarane klarer å gjennomføre planane våre, vil vi i løpet av neste år ha sprengt grensene for kva vi kan få inn i Kulturhuset og så kjem spørsmålet om korleis vi kan utvide. Kan vi bygge på Kulturhuset, kan vi lage eit nybygg eller kan vi på ein eller annan måte utnytte dei tomme roma som står og skrik i kor rundt i bygda? Eg veit ikkje om det hjelp å vere arkitekt når ein får ei slik utfordring, men det skadar kanskje ikkje? Lukke til!
PS. Meir om natursenteret vårt på http://meahcci.info
Helsing Svein Lund
Til startsida